Obama qua châu Á : Khôi phục động lực xoay trục

 

Barack Obama công du châu Á từ 23/04 đến 29/04/2014 - Reuters

Trọng Nghĩa  -RFI 

Sau khi bị lỡ hẹn vào năm ngoái, Tổng thống Mỹ Barack Obama sẽ trở lại viếng thăm bốn nước châu Á trong khoảng một tuần lễ, từ ngày 23/04 đến ngày 29/04/2014. Các chặng ngừng bao gồm hai nước Đông Bắc Á – Nhật Bản và Hàn Quốc – cùng với hai quốc gia Đông Nam Á – Malaysia và Philippines. 

 

Theo giới phân tích, mục tiêu chủ yếu của vòng công du lần này của ông Obama là nhằm khôi phục động lực của chiến lược xoay trục qua vùng châu Á – Thái Bình Dương của Mỹ đã được ông khởi xướng mà sự thực hiện đang vấp phải thái độ hoài nghi của các đồng minh và đối tác trong khu vực.
Hôm thứ Sáu 18/04/2014, khi loan báo chương trình viếng thăm chính thức của Tổng thống Mỹ lần này, Nhà Trắng đã nhấn mạnh rằng đây là cơ hội để Hoa Kỳ nêu bật quyết tâm duy trì các cam kết của mình đối với khu vực châu Á – Thái Bình Dương, nhất là đối với các quốc gia đồng minh của Mỹ.
Thăm trực tiếp chứ không phải là "ăn theo" các hội nghị quốc tế
Biểu tượng rõ nhất của quyết tâm này đã được Cố vấn An ninh Quốc gia Hoa Kỳ Susan Rice, nêu lên khi bà xác định với các nhà báo tính chất đặc biệt của vòng công du lần này của ông Obama : « Không giống như nhiều chuyến công du ngoại quốc khác của Tổng thống (Obama), đặc biệt là khi qua châu Á, lần này không có một hội nghị thượng đỉnh lớn nào (mà Tổng thống Mỹ) phải tham gia ».
Do vậy, theo bà Susan Rice : « Chương trình nghị sự tại mỗi quốc gia đều có thể tập trung mạnh mẽ vào việc tăng cường sinh lực cho mối quan hệ song phương, và thúc đẩy các yếu tố khác nhau trong chiến lược châu Á của Hoa Kỳ. »
Sở dĩ Phủ Tổng thống Mỹ phải cố gắng nhấn mạnh trên quyết tâm này, đó là vì ông Obama, vào mùa thu năm 2013, do cuộc khủng hoảng ngân sách trong nước, đã bỏ lỡ cơ hội đến Châu Á để thúc đẩy thêm chính sách tái cân bằng lực lượng Mỹ qua châu Á - Thái Bình Dương. Trong bốn nước mà Tổng thống Mỹ ghé thăm lần này, có hai quốc gia là Malaysia và Philippines mà ông Obama đã lỡ dịp ghé thăm vào năm ngoái.
Trong vòng công du lần này, Tổng thống Mỹ sẽ thực hiện hai chuyến thăm cấp Nhà nước - ở Nhật Bản và ở Philippines. Hai sự kiện bên lề đáng chú ý là chuyến tham quan Đền thờ Hồi giáo Quốc gia tại Kuala Lumpur, và cuộc giao lưu với các « nhà lãnh đạo trẻ » đến từ 10 quốc gia Đông Nam Á.
Nhìn chung, giới phân tích đều thống nhất với nhau rằng vòng công du châu Á lần này của Tổng thống Obama – như Nhà Trắng từng nhắc đi nhắc lại - là nhằm thúc đẩy thêm chính sách xoay trục đã được Mỹ chính thức loan báo vào năm 2011.
Tuy nhiên, điều không được nói nhiều một cách công khai, chính là mục tiêu trấn an các đồng minh và đối tác trong khu vực đang rất hoài nghi cả về quyết tâm lẫn năng lực can dự của Mỹ.
Nhận định chung về các mục tiêu của Tổng thống Obama lần này, trả lời RFI qua thư điện tử, Giáo sư Carl Thayer, chuyên gia về châu Á tại Học viện Quốc phòng Úc phân tích :
« Mục đích chính của Tổng thống Barack Obama là để trấn an đồng minh của Mỹ rằng Hoa Kỳ đang dấn thân và quyết tâm ở lại trong khu vực, sát cánh bên cạnh đồng minh. Ông Obama sẽ tìm cách chứng minh rằng Trung Quốc không thể phân cách Mỹ và Nhật Bản.
Obama sẽ khẳng định trở lại chính sách tái cân bằng lực lượng Mỹ qua khu vực Châu Á - Thái Bình Dương. Ông sẽ nhấn mạnh không chỉ khía cạnh quân sự trong chiến lược xoay trục mà cả các khía cạnh kinh tế bằng cách phát huy Hiệp định Quan hệ Đối tác xuyên Thái Bình Dương (TPP).
Một mục tiêu tiềm tàng của chuyến công du là cố gắng làm sao để Nhật Bản và Hàn Quốc hợp tác chặt chẽ hơn với nhau. Ông Obama cũng sẽ gây sức ép để Nhật Bản ít cứng nhắc hơn trong quan hệ với Trung Quốc. »
Theo Giáo sư Thayer, từ phía Tổng thống Obama trong chuyến công du này, rất có thể sẽ không có thông báo ngoạn mục nào - tương tự như quyết định cử Ngoại trưởng Mỹ Clinton đi thăm Miến Điện nhân Thượng đỉnh Bali năm 2011 chẳng hạn. Hai tuyên bố mà người ta có thể chờ đợi sẽ liên quan đến Hiệp định Đối tác xuyên Thái Bình Dương và việc tăng cường hợp tác quân sự với Philippines.
« Tổng thống Obama hy vọng sẽ có thể ở trong tư thế để đưa ra một tuyên bố nêu rõ là hiệp định TPP sẽ sớm được đúc kết. Tại Philippines,Tổng thống Obama sẽ nêu bật thỏa thuận hợp tác quân sự được tăng cường gần đây giữa Washington và Manila, theo đó lực lượng Mỹ sẽ gia tăng sự hiện diện của mình tại Philippines trên cơ sở luân phiên. »
Trong những ngày qua, Nhà Trắng từng bày tỏ hy vọng sẽ có thể loan báo tiến bộ lớn về Hiệp định Đối tác xuyên Thái Bình Dương đang thương thuyết giữa 12 nước. Hiệp định này được chính quyền Obama xem là yếu tố cốt lõi trong chính sách xoay trục qua vùng châu Á-Thái Bình Dương của Mỹ, cho đến nay bị coi là chủ yếu tập trung vào vế quân sự mà lơ là hẳn vế kinh tế.
Vấn đề là ở giai đoạn đàm phán chung cuộc, Hiệp định này đang vấp phải sự chống đối của Nhật Bản, vốn vẫn dè dặt trong việc mở cửa hai lãnh vực nông nghiệp và công nghiệp xe hơi. Hai ngày đàm phán khẩn trương tại Washington đã kết thúc không kết quả hôm thứ Sáu 18/04, và sẽ được tiếp nối trong tuần này với mục tiêu đạt được một thành quả cụ thể nào đó khi Tổng thống Mỹ công du Nhật Bản.
Hoài nghi về quyết tâm dấn thân của Mỹ gia tăng
Theo giới quan sát, trấn an đồng minh và đối tác châu Á về quyết tâm can dự lâu dài của Mỹ vào khu vực đang trở thành thách thức quan trọng nhất đối với Mỹ do thái độ hoài nghi ngày càng tăng trong số các lãnh đạo châu Á.
Trả lời phỏng vấn của nhật báo Mỹ The Washington Post ngày 20/04/2014, ông Douglas Paal, giám đốc chương trình châu Á tại Quỹ Carnegie vì Hòa bình Quốc tế (Carnegie Endowment for International Peace) đã nhắc lại sự kiện là Tổng thống Obama từng thiết lập một « lằn ranh đỏ » trên vấn đề Syria, theo đó thì Hoa Kỳ sẽ can thiệp võ trang chống Damas nêu chế độ Bashar al-Assad sử dụng vũ khí hóa học, nhưng rồi sau đó lại lùi bước, chống lại việc dùng đến biện pháp quân sự mặc dù đã có bằng chứng về việc chính quyền Syria dùng đến vũ khí hủy diệt hàng loạt.
Theo chuyên gia này : « Các lãnh đạo nặng ký (ở châu Á) đã rất quan ngại sau quyết định (của Mỹ) liên quan đến Syria vào mùa hè năm ngoái », trong bối cảnh họ đặt rất nhiều tin tưởng vào việc Mỹ tiếp tục duy trì ảnh hưởng mạnh mẽ tại châu Á để làm đối trọng với Trung Quốc đang cố gắng thiết lập quyền kiểm soát lãnh thổ cả trên biển và trên không, cả trên Biển Hoa Đông – đe dọa Nhật Bản, Hàn Quốc, và cả Đài Loan, lẫn Biển Đông, đe dọa Philippines, Malaysia và hầu hết các nước láng giềng có chung vùng biển này.
Còn theo chuyên gia Andrew Hammond, nguyên cố vấn đặc biệt trong chính phủ của Thủ tướng Anh Tony Blair trước đây, hiện là giảng viên tại Trường Kinh tế Luân Đôn (London School of Economics), mối lo ngại tại châu Á về sự thiếu quyết tâm can dự của Mỹ lại càng gia tăng trong thời gian gần đây sau vụ Nga thôn tính vùng Crimée của Ukraina.
Trong một bài ý kiến được các báo USA Today của Mỹ, và South China Morning Post của Hồng Kông đăng tải vào hôm nay, ông Andrew Hammond nhận định :
« Chuyến thăm (châu Á) diễn ra vào thời điểm chính sách đối ngoại của Mỹ bị phân tán do các diễn biến ở Ukraina. Nhiều nước Á châu đang xem ông Obama phản ứng thế nào trước hành động xâm lược Ukraina để lấy đó làm chỉ dấu về khả năng Washington đối phó ra sao trước các hành vi hiếu chiến của Trung Quốc trong tương lai ».
Bên cạnh hai yếu tố thời sự nêu trên, thái độ hoài nghi của các đồng minh và đối tác châu Á của Mỹ còn bắt nguồn từ sự kiện về mặt quân sự, ngân sách quốc phòng của Hoa Kỳ đã bị cắt giảm đáng kể, đe dọa việc triển khai đầy đủ thành tố quân sự của chiến lược xoay trục.
Ngoài ra, Quốc hội Mỹ - trong giai đoạn tiền bầu cử giữa nhiệm kỳ - lại không mặn mà với Hiệp định Đối tác xuyên Thái Bình Dương, xương sống của thành tố kinh tế trong chính sách tái cân bằng lực lượng qua châu Á.
Đó là chưa kể đến quan điểm dè dặt trước Hiệp định này trong dư luận các nước như Malaysia, Nhật Bản, có khả năng làm công việc đúc kết hiệp định bị khựng lại.
Thông điệp gởi Trung Quốc : Không được dùng võ lực
Một trong những điểm rất được giới quan sát lưu ý trong chuyến công du lần này của ông Obama là quyết định đi thăm Philippines và nhất là Malaysia, hai nước đang bị Trung Quốc tranh chấp chủ quyền ở Biển Đông.
Chương trình nghị sự của Tổng thống Mỹ tại Philippines được coi như đã rõ, với việc Washington và Manila sẽ chính thức hóa việc tăng cường trở lại quan hệ quân sự và ký kết hiệp định hợp tác mới vừa được đàm phán xong. Trên vấn đề này, giáo sư Thayer phân tích :
« Tổng thống Mỹ sẽ nhắc lại chính sách đã có từ lâu dài rằng Hoa Kỳ không bênh vực bên nào trong cuộc tranh chấp lãnh thổ ở Biển Đông, nhưng phản đối các hành động đe dọa, ép buộc và sử dụng vũ lực để giải quyết tranh chấp lãnh thổ.  Ông cũng sẽ khẳng định lập trường hỗ trợ cho các nỗ lực của ASEAN trong việc đàm phán một Bộ Quy tắc Ứng xử ở Biển Đông với Trung Quốc. »
Lân đầu tiên từ 50 năm nay, một Tổng thống Mỹ thăm Malaysia
Nếu việc Tổng thống Mỹ Obama chọn Nhật Bản, Hàn Quốc hay Philippines làm mục tiêu chuyến đi lần này rất dễ hiểu - đây là ba nước đều có hiệp ước quốc phòng với Hoa Kỳ - việc Tổng thống Mỹ nhất quyết ghé thăm Malaysia có phần kỳ lạ.
Trên vấn đề này, Giáo sư Thayer cho rằng Washington đang muốn thúc đẩy một mối quan hệ hai bên đều có lợi, với Trung Quốc ở trong tầm nhắm. Ông nhận định :
« Tổng thống Obama đang tìm cách bù đắp khoảng cách chậm trễ sau khi bị Trung Quốc qua mặt. Vào năm ngoái, khi ông Obama phải hủy bỏ chuyến công du Đông Nam Á, trong đó có chuyến thăm Malaysia. Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình cùng lúc đó cũng đến Đông Nam Á, và ông Tập Cận Bình đã lợi dụng sự vắng mặt của Tổng thống Mỹ để chiếm vị trí trung tâm.
Malaysia là một đối tác chiến lược của Hoa Kỳ và đang đẩy mạnh sự liên kết quân sự với Mỹ để chống lại Trung Quốc. Liên minh này chủ yếu được thực hiện một cách kín đáo, lặng lẽ. Tàu sân bay Mỹ đã nhiều lần ghé thăm cảng Malaysia trong những năm gần đây ».
Phải nói rằng chuyến thăm Malaysia của ông Obama là một sự kiện rất quan trong đối với nước Đông Nam Á này, đặc biệt là sau một thời kỳ dài có quan hệ xung khắc dưới thời cựu Thủ tướng Mahathir. Chuyên gia Anh Andrew Hammond nhận xét :
« Tại Malaysia, ông Obama sẽ là Tổng thống Mỹ đầu tiên đến thăm nước này trong năm thập kỷ gần đây . Ông có khả năng nhận được một sự chào đón nồng nhiệt, nhất là trong bối cảnh quan hệ Kuala Lumpur-Bắc Kinh bị xấu đi sau vụ chuyến bay MH370 của hãng hàng không Malaysia Airlines bị mất tích » .
Đó là chưa kể đến các hành động khiêu khích công khai của Hải quân Trung Quốc đối với Malaysia, khi tàu chiến của Bắc Kinh hai lần xuống tận khu vực bãi James Shoal trong vùng đặc quyền kinh tế của Malaysia để tuyên bố chủ quyền Trung Quốc.
Về phần Hoa Kỳ, việc củng cố thêm quan hệ với một quốc gia Hồi giáo có trọng lượng là một điều rất quan trọng. Sự kiện Tổng thống Obama sẽ tham quan Đền thờ Hồi giáo Quốc gia tại Kuala Lumpur là một hành động mang ý nghĩa biểu tượng cao, cũng như cuộc giao lưu với các nhà « lãnh đạo trẻ » của toàn khối ASEAN sẽ diễn ra ở trường Đại học Malaya tại thủ đô Malaysia.
Bao giờ thăm Việt Nam ?
Với Malaysia và Philippines lần này, ông Obama đã đến thăm hầu hết các nước ASEAN, vì trước đó, Tổng thống Mỹ đã từng ghé Singapore, Miến Điện, Thái Lan, Cam Bốt, và Indonesia.
Một nước quan trọng trong ASEAN là Việt Nam tuy nhiên vẫn vắng mặt trong danh sách này, dù trong thời gian qua được cho là đã nỗ lực vận động hành lang. Chính quyền Obama từng nêu bật vấn đề cải thiện nhân quyền thành một trong những điều kiện cho việc nâng cao hơn nữa bang giao song phương.
Đối với Giáo sư Thayer, nếu Việt Nam tiếp tục chiều hướng tích cực đang được ghi nhận trong thời gian gần đây, ông Obama hoàn toàn có thể thực hiện cam kết đi thăm Việt Nam nhân hai hội nghị thượng đỉnh sắp tới đây trong khu vực.
« Khi Chủ tịch nước Việt Nam Trương Tấn Sang đến thăm Washington vào năm ngoái và gặp Tổng thống Mỹ Obama tại Nhà Trắng, ông Obama cam kết sẽ ghé thăm Việt Nam trước khi ông mãn nhiệm kỳ.
Hoa Kỳ đã nêu bật sự tiến bộ có thể chứng minh được về nhân quyền thành điểm chuẩn cho việc cải thiện quan hệ Mỹ-Việt. Việt Nam đang dần đáp ứng các điều kiện đó : Ký Công ước chống Tra tấn; mở cửa đón Báo cáo viên Đặc biệt của Liên Hiệp Quốc về nhân quyền; cho phép các chuyến ghé thăm của hai tổ chức bảo vệ nhân quyền Ân xá Quốc tế và Human Rights Watch; cho thêm giáo hội Tin lành ở vùng Tây Nguyên được đăng ký; và hiện đang trả tự do cho một số nhà ly khai nổi tiếng.
Việt Nam đang thúc đẩy việc ký kết hiệp định TPP và mong muốn Quốc hội Mỹ thông qua Thỏa thuận 123 về việc Mỹ hỗ trợ Việt Nam phát triển ngành công nghiệp năng lượng hạt nhân hòa bình.
Nếu xu hướng tích cực về nhân quyền tiếp tục, ông Obama có thể lồng một chuyến ghé thăm Việt Nam trong các chuyến công du tới đây để tham dự Hội nghị Thượng đỉnh APEC ở Trung Quốc hay các hội nghị thượng đỉnh ASEAN và Đông Á tại Miến Điện ».