I- Chiến tranh và “người bản xứ”
Trước
năm 1914, họ chỉ là những tên da đen bẩn thỉu, những tên “Annamít” bẩn
thỉu, giỏi lắm thì cũng chỉ biết kéo xe tay và ăn đòn của các quan cai
trị nhà ta. Ấy thế mà cuộc chiến tranh vui tươi vừa bùng nổ, thì lập tức
họ biến thành những đứa “con yêu”, những người “bạn hiền” của các quan
cai trị phụ mẫu nhân hậu, thậm chí của cả các quan toàn quyền lớn, toàn
quyền bé(2) nữa. Đùng một cái, họ (những người bản xứ) được phong cho
cái danh hiệu tối cao là “chiến sĩ bảo vệ công lý và tự do”. Nhưng họ đã
phải trả bằng một giá khá đắt cái vinh dự đột ngột ấy, vì để bảo vệ cho
cái công lý và tự do mà chính họ không được hưởng một tí nào, họ đã
phải đột ngột xa lìa vợ con, rời bỏ mảnh ruộng hoặc đàn cừu của họ, để
vượt đại dương, đi phơi thây trên các bãi chiến trường châu Âu. Trong
lúc vượt biển, nhiều người bản xứ, sau khi được mời chứng kiến cảnh kỳ
diệu của trò biểu diễn khoa học về phóng ngư lôi, đã được xuống tận đáy
biển để bảo vệ tổ quốc của các loài thuỷ quái. Một số khác đã bỏ xác tại
những miền hoang vu thơ mộng vùng Bancăng, lúc chết còn tự hỏi phải
chăng nước mẹ muốn chiếm ngôi nguyên phi trong cung cấm vua Thổ, – chả
thế sao lại đem nướng họ ở những miền xa xôi ấy? Một số khác nữa thì đã
anh dũng đưa thân cho người ta tàn sát trên bờ sông Mácnơ, hoặc trong
bãi lầy miền Sămpanhơ, để lấy máu mình tưới những vòng nguyệt quế của
các cấp chỉ huy và lấy xương mình chạm nên những chiếc gậy của các ngài
thống chế.
Cuối cùng, ở hậu phương, những người làm kiệt sức trong các xưởng thuốc
súng ghê tởm, tuy không phải hít hơi ngạt của bọn “bôsơ”(3), nhưng lại
nhiễm phải những luồng khí độc đỏ ối của người Pháp; đằng nào cũng thế
thôi, vì những kẻ khốn khổ ấy cũng đã khạc ra từng miếng phổi, chẳng
khác gì đã hít phải hơi ngạt vậy.
Tổng cộng có 700.000 người bản xứ đã đặt chân lên đất Pháp; và trong
số ấy, 80.000 người không bao giờ còn trông thấy mặt trời trên quê hương
đất nước mình nữa!
II- Chế độ lính tình nguyện
Một bạn đồng nghiệp nói với chúng tôi: dân lao khổ bản xứ ở Đông
Dương từ bao đời nay bị bóp nặn bằng đủ mọi thứ thuế khoá, sưu sai, tạp
dịch, bằng cưỡng bức phải mua rượu và thuốc phiện theo lệnh quan trên,
từ 1915-1916 tới nay, lại còn phải chịu thêm cái vạ mộ lính nữa.
Những biến cố trong mấy năm gần đây là cái cớ để người ta tiến hành
những cuộc lùng ráp lớn về nhân lực trên toàn cõi Đông Dương. Những
người bị bắt đều bị nhốt vào trại lính với đủ thứ tên: lính khố đỏ, lính
thợ chuyên nghiệp, lính thợ không chuyên nghiệp, v.v..
Theo ý kiến của tất cả các cơ quan có thẩm quyền không thiên vị được
giao cho sử dụng ở châu Âu “vật liệu biết nói” châu Á, thì vật liệu này
đã không đưa lại kết quả tương xứng với chi phí rất lớn về chuyên chở và
bảo quản.
Sau nữa, việc săn bắt thứ “vật liệu biết nói” đó, mà lúc bấy giờ
người ta gọi là “chế độ lính tình nguyện” (danh từ mỉa mai một cách ghê
tởm) đã gây ra những vụ nhũng lạm hết sức trắng trợn.
Đây! Chế độ lính tình nguyện ấy được tiến hành như thế này: vị “chúa
tỉnh”- mỗi viên công sứ ở Đông Dương quả là một vị “chúa tỉnh”- ra lệnh
cho bọn quan lại dưới quyền, trong một thời hạn nhất định phải nộp cho
đủ một số người nhất định. Bằng cách nào, điều đó không quan trọng. Các
quan cứ liệu mà xoay xở. Mà cái ngón xoay xở kiểu D(4) thì các ông tướng
ấy thạo hết chỗ nói, nhất là xoay xở làm tiền.
Thoạt tiên, chúng tóm những người khoẻ mạnh, nghèo khổ, những người
này chỉ chịu chết thôi không còn kêu cứu vào đâu được. Sau đó, chúng mới
đòi đến con cái nhà giàu. Những ai cứng cổ thì chúng tìm ngay ra dịp để
sinh chuyện với họ hoặc với gia đình họ, và nếu cần, thì giam cổ họ lại
cho đến khi họ phải dứt khoát chọn lấy một trong hai con đường: “đi
lính tình nguyện, hoặc xì tiền ra”.
Những người bị tóm đi như thế còn hào hứng gì nữa với cái nghề cột
vào cổ họ. Cho nên, bước chân vào trại lính là họ liền tìm mọi cơ hội để
trốn thoát.
Còn những người nào thấy không thể thoát khỏi số phận hẩm hiu, thì
tìm cách tự làm cho mình nhiễm phải những bệnh nặng nhất, mà thông
thường hơn cả là bệnh đau mắt toét chảy mủ, gây ra bằng cách xát vào mắt
nhiều thứ chất độc, từ vôi sống đến mủ bệnh lậu.
*
* *
Ấy thế mà trong một bản bố cáo với những người bị bắt lính, phủ toàn
quyền Đông Dương, sau khi hứa hẹn ban phẩm hàm cho những lính sẽ còn
sống sót và truy tặng những người sẽ hy sinh “cho Tổ quốc”, đã trịnh
trọng tuyên bố rằng:
“Các bạn đã tấp nập đầu quân, các bạn đã không ngần ngại rời bỏ quê
hương xiết bao trìu mến để người thì hiến dâng xương máu của mình như
lính khố đỏ(5), kẻ thì hiến dâng cánh tay lao động của mình như lính
thợ”.
Nếu quả thật người An Nam phấn khởi đi lính đến thế, tại sao lại có
cảnh, tốp thì bị xích tay điệu về tỉnh lỵ, tốp thì trước khi xuống tàu,
bị nhốt trong một trường trung học ở Sài Gòn, có lính Pháp canh gác,
lưỡi lê tuốt trần, đạn lên nòng sẵn? Những cuộc biểu tình đổ máu ở Cao
Miên, những vụ bạo động ở Sài Gòn, ở Biên Hoà và ở nhiều nơi khác nữa,
phải chăng là những biểu hiện của lòng sốt sắng đầu quân “tấp nập” và
“không ngần ngại”?
Những vụ trốn đi lính và đào ngũ (tính ra có đến 50 phần trăm trong
hàng ngũ quân dự bị) đều bị đàn áp không gớm tay và những cuộc đàn áp
lại gây ra những cuộc binh biến bị dìm trong biển máu(6).
Bản bố cáo của phủ toàn quyền còn cẩn thận nhắc thêm rằng, tất nhiên
muốn xứng đáng với “lòng tốt rõ rệt” và “độ lượng lớn lao” của chính phủ
thì “các anh (binh lính Đông Dương) cần phải cư xử đúng đắn và không
được làm một điều gì cho người ta phải phàn nàn cả”.
Viên chỉ huy tối cao quân đội Đông Dương còn có một lối đề phòng
khác: ông ta bắt thích vào lưng hoặc cổ tay của từng người lính mới mộ
một con số không thể nào tẩy xoá được bằng một dung dịch nitơrát bạc.
Ở đây cũng giống như ở châu Âu, sự khốn khổ của những người này là
nguồn lợi nhuận của những kẻ khác: nào là bọn đeo lon chuyên nghiệp may
mắn vớ được công việc tuyển mộ và quản lý lính mới bản xứ mà lánh xa
được càng lâu càng tốt những cuộc giao chiến nguy hiểm ở châu Âu; nào là
bọn chủ thầu lương thực làm giàu vùn vụt bằng cách bỏ đói những lính mộ
khốn khổ; nào là bọn độc quyền tiếp liệu thông đồng với bọn quan chức
để gian lận, đầu cơ.
Về chuyện này, cần nói thêm là còn một loại chế độ tình nguyện khác
nữa: tình nguyện mua công trái. Biện pháp tiến hành thì cũng như thế. Ai
có máu mặt là phải bỏ tiền ra. Kẻ nào khó bảo thì người ta dùng cách dụ
dỗ và cưỡng bách đến phải mua mới thôi.
Phần đông những người mua công trái ở Đông Dương không hiểu gì về thể
thức tài chính cả; họ coi việc mua công trái cũng như đóng một thứ thuế
mới và coi các phiếu công trái không khác gì những biên lai nộp thuế.
*
* *
Bây giờ thử xem chế độ mộ lính tình nguyện đã được tổ chức ở các thuộc địa khác như thế nào.
Lấy Tây Phi làm thí dụ:
Ở đây, bọn chỉ huy quân đội kéo quân đến từng làng bắt bọn hào mục
phải nộp ngay lập tức đầy đủ số người chúng muốn tuyển mộ. Để buộc những
thanh niên Xênêgan bỏ trốn phải ra nhận đội mũ lính, chẳng phải một
viên chỉ huy đã tra tấn, hành hạ các thân nhân của họ, và cho rằng làm
như thế là tài giỏi đó sao? Chính hắn đã bắt các ông bà già, đàn bà có
thai, con gái, đem lột trần truồng, rồi đốt hết quần áo trước mặt họ.
Những nạn nhân khốn khổ đó mình trần như nhộng, tay trói cánh khuỷu buộc
phải chạy khắp các thôn xã dưới làn roi vọt, để “nêu gương”! Một người
đàn bà cõng con phải van xin mãi mới được cởi trói một tay để đỡ đứa bé.
Trong khi chạy, hai cụ già đã ngã chết ngất đi; nhiều em gái khiếp sợ
trước những hành vi bạo ngược đó, đã hành kinh trước tuổi; một người đàn
bà truỵ thai, một chị khác đẻ một đứa con mù.
*
* *
Có rất nhiều thủ đoạn bắt lính.
Thủ đoạn sau đây đã tỏ ra nhanh và tiện nhất:
Lấy dây chăng ngang hai đầu con đường chính trong làng lại. Thế là
tất cả những người da đen ở vào giữa đều coi như chính thức phải tòng
quân.
Một nhân chứng đã viết cho chúng tôi như sau: “Giữa trưa ngày 3 tháng
3 năm 1923, bọn hiến binh vây ráp các bến cảng Ruyphixcơ và Đaca(7) rồi
tóm tất cả những người bản xứ làm việc ở đó. Những anh chàng này vì
không tỏ vẻ sốt sắng đi bảo vệ văn minh ngay, nên người ta rước họ lên ô
tô cam nhông mời về nhà lao. Ở đấy, sau khi họ có đủ thì giờ để thay
đổi ý kiến rồi, người ta mới đưa họ sang trại lính.
“Ở trại lính, sau những nghi lễ biểu dương tinh thần yêu nước, 29
lính tình nguyện được tuyên dương có thể trở nên anh hùng của cuộc chiến
tranh cuối cùng nay mai… Bây giờ thì tất cả đều nóng lòng muốn lấy lại
miền Ruya(8) cho nước mẹ.
Nhưng theo tướng Mănggianh(9), người hiểu rõ họ nhất, thì đó chỉ là những đội quân để đem nướng trước mùa đông”.
Chúng tôi hiện có trong tay bức thư của một người Đahômây, vốn là cựu
binh, đã từng làm “nghĩa vụ” trong cuộc chiến tranh “vì công lý”. Một
vài đoạn trích trong bức thư sẽ vạch rõ cho các bạn thấy người
“Batuala”(10) đã được bảo vệ như thế nào và các quan cai trị thuộc địa
nhà ta đã nặn ra lòng trung thành của người bản xứ như thế nào để tô
điểm cho tất cả những bài diễn văn của các nhà cầm quyền và làm đề tài
cho tất cả những bài báo của bọn Rêgixmăngxê và Hôde(11) thuộc đủ cỡ.
Bức thư viết: “Năm 1915, khi ông M.Nuphla, thống đốc Đahômây, ra lệnh
bắt lính, thì làng tôi bị bọn cảnh sát cùng lính cơ cướp phá và đốt
sạch. Tất cả tài sản của tôi đều bị mất hết trong các cuộc đốt phá đó.
Tuy thế, tôi vẫn bị cưỡng bách nhập ngũ, và mặc dầu là nạn nhân của việc
xúc phạm bỉ ổi đó, tôi đã làm nghĩa vụ của tôi ở mặt trận bên Pháp. Tôi
bị thương ở trận Exnơ.
“Ngày nay, chiến tranh đã chấm dứt, tôi sắp trở về nước, nhưng không còn nhà cửa, của cải gì cả.
“Người ta đã cướp của tôi:
1000 phrăng tiền mặt;
12 con lợn;
15 – cừu;
10 – dê;
60 – gà;
8 tấm vải quấn mình;
5 áo mặc ngoài;
10 quần;
7 mũ;
1 dây chuyền bằng bạc;
2 hòm đồ vặt.
“Đây là tên những bạn cùng ở một xóm đã bị cưỡng bách nhập ngũ cùng
ngày với tôi, và nhà cửa cũng đã bị cướp phá và đốt sạch. (Ghi tiếp theo
tên bảy người).
“Còn nhiều nạn nhân nữa của những chiến công kiểu ấy của ngài thống
đốc Nuphla, nhưng tôi không biết rõ tên những người đó để gửi cho các
anh hôm nay…”.
Chắc bọn “bôsơ” của vua Ghiôm cũng không làm được hơn thế.
III- Kết quả của sự hy sinh
Khi đại bác đã ngấy thịt đen, thịt vàng rồi, thì những lời tuyên bố
tình tứ của các ngài cầm quyền nhà ta bỗng dưng im bặt như có phép lạ,
và cả người Nêgrô (12)lẫn người “Annamít” mặc nhiên trở lại “giống người
bẩn thỉu”.
Để ghi nhớ công lao người lính An Nam, chẳng phải người ta đã lột hết
tất cả của cải của họ, từ chiếc đồng hồ, bộ quần áo mới toanh mà họ bỏ
tiền túi ra mua, đến các vật kỷ niệm đủ thứ, v.v. trước khi đưa họ đến
Mácxây xuống tàu về nước, đó sao? Chẳng phải người ta đã giao họ cho bọn
súc sinh kiểm soát và đánh đập họ vô cớ đó sao? Chẳng phải người ta đã
cho họ ăn như cho lợn ăn và xếp họ như xếp lợn dưới hầm tàu ẩm ướt,
không giường nằm, không ánh sáng, thiếu không khí đó sao? Về đến xứ sở,
chẳng phải họ đã được một quan cai trị biết ơn đón chào nồng nhiệt bằng
một bài diễn văn yêu nước. “Các anh đã bảo vệ Tổ quốc, thế là tốt. Bây
giờ, chúng tôi không cần đến các anh nữa, cút đi!”, đó sao?
Thế là những “cựu binh” – đúng hơn là cái xác còn lại – sau khi đã
dũng cảm bảo vệ chính nghĩa và công lý nay tay không trở về với chế độ
bản xứ của họ, một chế độ không biết gì đến chính nghĩa và công lý cả.
*
* *
Theo báo chí Đông Dương thì thương binh người Pháp bị mất một phần
thân thể và vợ của tử sĩ người Pháp đều được cấp môn bài bán lẻ thuốc
phiện.
Như thế là trong một việc mà chính quyền thuộc địa đã phạm tới hai
tội ác đối với nhân loại. Một mặt, họ vẫn chưa thoả khi tự tay làm cái
việc bỉ ổi của người đầu độc, mà còn muốn lôi kéo vào đây cả những nạn
nhân đáng thương hại của cuộc huynh đệ tương tàn nữa. Mặt khác, họ coi
rẻ tính mạng và xương máu của những kẻ đã bị họ lừa bịp, đến nỗi tưởng
rằng chỉ cần quẳng cho những người này khúc xương thối ấy là đủ đền bù
được một phần của cánh tay bị mất hoặc mạng của một người chồng.
Chúng tôi chắc rằng thương binh và quả phụ chiến tranh sẽ đá văng món
quà nhơ nhớp ấy và nhổ vào mặt kẻ tặng quà. Chúng tôi cũng tin chắc
rằng thế giới văn minh và người Pháp lương thiện sẽ đứng về phía chúng
tôi để lên án bọn cá mập thực dân đang không ngần ngại đầu độc cả một
dân tộc để vơ vét cho đầy túi.
*
* *
Theo tục lệ An Nam, khi trong làng có người chết thì những người xay
lúa, giã gạo phải tỏ lòng kính trọng vong linh người chết và thông cảm
nỗi đau buồn của tang gia bằng cách im lặng không hát hò trong khi xay
giã như họ vẫn thường làm. Nhưng nền văn minh hiện đại được đưa vào nước
chúng tôi bằng bạo lực có cần gì phải tế nhị đến như thế. Xin đọc câu
chuyện sau đây đăng trên một tờ báo ở Nam Kỳ:
Những ngày hội ở Biên Hoà
“Để lấy tiền bỏ vào quỹ xây dựng đài kỷ niệm người An Nam trận vong
của tỉnh Biên Hoà, ban tổ chức ngày hội đang tích cực chuẩn bị một
chương trình tuyệt diệu.
“Người ta bàn tán sẽ có nào là yến tiệc giữa vườn(13), nào là chợ
phiên, nào là khiêu vũ ngoài trời, v.v., tóm lại, sẽ có nhiều và đủ thứ
trò chơi để ai ai cũng có thể góp phần làm việc nghĩa một cách thú vị
nhất đời.
“Quý ông phi công ở sân bay Biên Hoà có nhã ý sẽ góp phần vào cuộc
vui, và ngay từ bây giờ ban tổ chức đã có thể khẳng định rằng sự có mặt
của các quan chức cao cấp nhất ở Sài Gòn sẽ làm cho ngày hội thêm phần
rực rỡ.
“Xin tin thêm cho các bạn nam nữ ở Sài Gòn lên dự hội biết rằng, các
bạn sẽ không cần phải bỏ dở cuộc vui để về nhà dùng cơm, vì ngay tại
chỗ, sẽ có phòng ăn tổ chức cực kỳ chu đáo và đặc biệt đầy đủ, các bạn
sành ăn uống nhất cũng sẽ được hài lòng.
“Ngày 21 tháng 1 tới, tất cả chúng ta hãy đi Biên Hoà, chúng ta sẽ
vừa được dự những hội hè linh đình vui tươi, vừa được dịp tỏ cho những
gia đình tử sĩ An Nam ở Biên Hoà thấy rằng chúng ta biết tưởng nhớ đến
sự hy sinh của con em họ”.
Thật là thời đại khác, phong tục khác.
Nhưng phong tục kỳ quái làm sao!
Người ta còn cho chúng tôi xem bức thư sau đây nữa:
Sài Gòn, ngày…
“Nếu trên đời này mà có một việc quái gở vừa thương tâm lại vừa lố
bịch, thì đó hẳn là việc bắt một dân tộc vẫn đang chịu đựng đủ mọi thứ
bất công và không có bất cứ thứ quyền nào phải làm lễ mừng cuộc chiến
thắng của “công lý” và “chính nghĩa”. Ấy thế mà ở bên này chúng tôi đã
làm như thế đấy. Tôi tưởng không cần thuật lại cho anh nghe về những hội
hè và “trò vui công cộng” trong thành phố này ngày 11 tháng 11 làm gì. Ở
đâu và bao giờ cũng thế thôi, rước đèn, đốt pháo bông, duyệt binh,
khiêu vũ ở dinh thống đốc, đua xe hoa, mở lạc quyên vì nước, quảng cáo,
diễn văn, tiệc tùng, v.v.. Trong tất cả những trò hề đó, tôi chỉ còn nhớ
lại một việc đáng chú ý về phương diện tâm lý như sau: cũng như công
chúng ở tất cả các nước, công chúng Sài Gòn rất thích xi nê. Vì thế, một
đám người dày đặc đã tụ tập trước khách sạn Palaxơ để xem phim, nào hề
Sáclô, nào bọn cao bồi, nào những người “lính quang vinh” lần lượt diễn
trên màn ảnh. Công chúng tràn ngập cả đại lộ, đứng chật cả mặt đường và
hè phố. Lúc bấy giờ ông chủ khách sạn Sài Gòn – Palaxơ không muốn cho
người ta đứng đông trên vỉa hè trước cửa tiệm của ông ta, ông ta liền
vung roi mây quất túi bụi. Bà chủ cũng ra giúp một tay và đánh bừa vào
đám đông. Mấy chú trẻ ranh mãnh không biết làm thế nào mà lại “cướp”
được ngọn roi của bà, làm cho mọi người vỗ tay cười ầm lên. Ông chủ điên
tiết chạy lại tiếp viện cho bà chủ. Lần này, ông cầm một cái ba toong
và hùng dũng phang tới tấp xuống đầu người ta, cứ mỏi tay này thì đổi
tay khác. Những người “nhà quê” phải chạy dồn xuống đường; nhưng vì say
sưa với “chiến thắng” của mình, ông người Pháp quý hoá ấy liền hùng hổ
vượt qua đường và cứ tiếp tục vụt túi bụi cái gậy to tướng xuống đầu,
xuống vai, xuống lưng những người dân bản xứ đáng thương ấy. Một em bé
bị ông túm lấy và “đả” cho một trận nên thân”…
IV- Hành vi quân phiệt tiếp diễn
Bước chân đến Cadablanca(1), thống chế Liôtây gửi cho binh sĩ của đạo quân chiếm đóng Marốc một bản nhật lệnh như sau:
“Bản chức có vinh dự được Chính phủ nước Pháp cộng hoà phong quân hàm
cao nhất là nhờ, trong chín năm nay, các người đã hiến dâng lòng trung
thành và máu xương của các người mà không hề tính toán.
“Chúng ta sắp mở một chiến dịch để hoàn thành công cuộc bình định xứ
Marốc, vì lợi ích chung của dân chúng trung thực trên đất nước này, cũng
như vì lợi ích của quốc gia(2) bảo hộ, v.v.”.
Nhưng, cũng trong ngày ấy (ngày 14 tháng 4), lại có bản thông cáo sau đây:
“Trong một cuộc giao chiến với bọn Bơni Bude(3) ở Báp en Hácbe, bên ta đã có 29 binh sĩ hy sinh và 11 bị thương”.
Khi người ta nhớ rằng đã phải tốn xương máu của một triệu rưởi người
lao động mới tạo nên được sáu chiếc gậy thống chế, thì cái chết của 29
kẻ khốn khổ chưa đủ để hoan hô bài diễn văn hùng hồn của ngài thống chế –
khâm sứ! Nhưng như vậy thì cái quyền dân tộc tự quyết, mà vì nó trong
suốt bốn năm trời, người ta đã chém giết lẫn nhau, cái quyền ấy, các
ngài để đâu mất rồi? Thật là một cách khai hoá kỳ khôi: để dạy mọi người
sống cho ra sống, người ta bắt đầu bằng việc giết họ đi đã!
*
* *
Ở đây (Hải Phòng), cũng có những cuộc bãi công của thuỷ thủ. Chẳng
hạn như hôm thứ năm (ngày 15 tháng 8) là ngày mà hai chiếc tàu phải nhổ
neo để chở một số lớn lính khố đỏ An Nam đi Xyri.
Nhưng thuỷ thủ không chịu đi, vì người ta không chịu phát lương cho
họ bằng tiền Đông Dương. Theo giá thị trường, thì một đồng Đông Dương ăn
khoảng mười phrăng chứ không phải 2 phrăng 50, thế mà các công ty hàng
hải lại làm một việc hà lạm trắng trợn là định trả lương cho thuỷ thủ
bằng phrăng chứ không trả bằng tiền Đông Dương như đã trả cho công chức.
Thế là người ta liền xua tất cả mọi người ở dưới tàu lên, rồi lập tức bắt hết các thuỷ thủ.
Rõ ràng là thuỷ thủ Hoàng Hải chẳng có gì phải so bì với thuỷ thủ Hắc Hải.
Chúng tôi cực lực phản đối việc đưa lính An Nam sang Xyri. Phải chăng
các nhà cầm quyền cấp cao cho rằng bao nhiêu anh em da vàng xấu số của
chúng tôi bị giết hại trên các chiến trường từ năm 1914 đến năm 1918,
trong cuộc “chiến tranh vì văn minh và công lý”, vẫn còn chưa đủ hay
sao?
*
* *
Các ngài chiến thắng quang vinh của chúng ta thường quen thói “giáo dục” người bản xứ bằng đá đít hoặc roi vọt.
Anh Nahông đáng thương hại đã bị ám sát đến hai lần. Lần thứ nhất bởi
tay tên đại uý Vida, lần thứ hai bởi tay tên lang băm đóng lon quân
nhân coi việc phẫu nghiệm xác chết. Tên này đã đánh cắp và giấu biệt bộ
óc người chết để phi tang, đặng cứu hung thủ là bạn của hắn. Nhưng than
ôi! Anh Nahông không phải là nạn nhân duy nhất của bọn quân phiệt thuộc
địa! Một bạn đồng nghiệp của chúng tôi ở thuộc địa đã thuật chuyện một
nạn nhân khác như sau:
“Lần này, sự việc xảy ra trong trung đoàn lính khố đỏ thứ 5 ở Medông –
Carê (4). Nạn nhân là một người lính trẻ tuổi tên là Terie quê ở
Tênét(5) thuộc lớp quân dịch năm 1921.
“Anh chết trong trường hợp rất thương tâm. Ngày 5 tháng 8, anh lính
trẻ Terie đến bệnh xá của trung đoàn để xin thuốc tẩy. Người ta đưa
thuốc tẩy cho anh, nói đúng hơn là đưa cho anh một thứ thuốc mà anh
tưởng là thuốc tẩy. Anh uống và vài giờ sau anh đau bụng quằn quại, rồi
lăn đùng ra chết.
“Cụ thân sinh ra Terie nhận được một bức điện báo tin rằng người con
độc nhất của cụ đã chết và sáng hôm sau, chủ nhật, sẽ đưa đám. Bức điện
không có đến nửa lời an ủi hay giải thích.
“Đau xót đến cực độ, cụ Terie đến ngay Angiê, tìm trung đoàn lính khố
đỏ thứ 5 ở Medông- Carê. Ở đấy cụ được biết xác con đang để ở bệnh viện
Maiô. (Mà làm sao xác Terie lại chở đến đây được nhỉ? Phải chăng để
tránh việc khám nghiệm mà luật lệ đã quy định là bắt buộc đối với mọi
trường hợp chết ở trạm y tế, người ta đã chở xác anh ta đến bệnh viện
làm ra vẻ như bệnh nhân đã chết ở dọc đường?)
“Đến bệnh viện, người cha đau khổ xin thăm xác con; người ta bảo hãy chờ đã.
“Mãi sau, một quan tư thầy thuốc mới đến báo cho cụ biết là việc phẫu
nghiệm không phát hiện dấu vết gì khả nghi cả. Nói xong hắn bỏ mặc cụ
đứng đó, không cho phép cụ vào thăm xác con.
“Theo tin cuối cùng thì hình như cụ thân sinh ra Terie đã đến hỏi
viên đại tá chỉ huy trung đoàn lính khố đỏ thứ 5 về nguyên do cái chết
của Terie và đã được trả lời là con ông chết vì ngộ độc!”.
Chú thích
(1)Bản in năm 1925 có lời giới thiệu của Nguyễn Thế Truyền
(2) Nguyên văn: nous gouverneurs plus ou moins généraux
(3)Boches: Từ có nghĩa xấu chỉ quân Đức
(4) Nguyên văn: Système D, D chữ đầu của từ Débrouillard, có nghĩa lá xoay xở, tháo vát.
(5) Bản tiếng Pháp: “Les tirailleurs”.
(6) Bản tiếng Pháp: qui ont été étouffées dans le sang, có nghĩa “bị dìm trong máu.”
(7) Rufisque et Dakar: Các hải cảng của nước Xênêgan.
(8) Ruhr: Vùng công nghiệp của Đức, sau thế chiến thứ nhất được cắt giao cho Pháp từ năm 1921 đến năm 1925.
(9) Mangin: Tướng Pháp (1866-1925): tham gia chiến thắng Vecdoong, tổng chỉ huy đội quân xâm lược Xuđăng, Bắc Kỳ, Marôc.
(10) Batouala: Tên một bộ lạc ở xích đạo châu Phi.
(11) Régismanset et Hauser: tên những người viết báo tay sai, có nghĩa như những tên bồi bút.
(12) Negro: từ chỉ người da đen.
(13) Nguyên văn: Garden – Party.
(14) Casablanca. Hải cảng lớn của nước Marôc.
15() Bản tiếng Pháp: “nation protectrice”.
(16) Beni – Bouzert. Quân khởi nghĩa do Áptlen Crim, lãnh tụ phong trào chống Pháp của Marốc, lãnh đạo.
(17) Maison- Carée. Một thị xã thuộc tỉnh Angiê ở Angiêri.
(18) Ténès. Hải cảng của Angiêri.
PTS KHÔNG ĐỂ NGUỒN VÀ TÁC GIẢ VÌ MỌI NGƯỜI TRÊN THẾ GIỚI ĐỀU BIẾT AI VIẾT
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét